Na de capitulatie van Duitsland waren vele Nederlanders als gevolg van de oorlogshandelingen verspreid over heel Europa. Het terugbrengen van deze displaced persons naar huis was geen eenvoudige taak. Nederland had bijna geen bewegingsvrijheid in andere landen; er waren weinig transportmiddelen beschikbaar en bovendien was de concurrentiestrijd tussen Nederlandse ministeries over de repatriëring ook niet bevorderlijk voor een spoedige terugkeer van de Nederlandse displaced persons.

Doordat de capitulatie van Japan een paar maanden later plaatsvond, kwam de repatriëring uit Nederlands-Indië pas veel later op gang. Als gevolg van de bersiap werden bovendien meer mensen naar Nederland gerepatrieerd dan oorspronkelijk de bedoeling was.

Nadat de repatriëring van de Nederlandse displaced persons over zijn hoogtepunt heen was, werd de opsporing van de Nederlanders die nog niet waren teruggekeerd belangrijker. De regering had het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis aangewezen als instantie die deze taak in tijden van oorlog zou moeten vervullen. Daarnaast waren er kleinere organisaties die zich ook inzetten voor de opsporing van vermiste Nederlanders. In de loop van de tijd bleek de versnippering van het opsporingswerk de opsporing niet ten goede te komen. Het ministerie van Sociale Zaken, waar de opsporing onder viel, besloot de opsporingswerkzaamheden te centraliseren bij het Informatiebureau.

De informatieverstrekking over vermiste personen was een belangrijke taak van het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis. Ook tijdens de oorlog had het Informatiebureau deze taak, maar door de oorlogssituatie kon het Informatiebureau zijn werkzaamheden slechts in geringe mate uitvoeren. Pas na de bevrijding kwamen er meer lijsten en andere gegevens beschikbaar en was het mogelijk om familieleden te informeren over het lot van hun vermiste verwanten.

In het najaar van 1945 kreeg het Informatiebureau pas de eerste berichten over voormalige burgergeïnterneerden en ex-krijgsgevangenen uit Nederlands-Indië binnen. Ook uit Nederlands-Indië kwamen tijdens de oorlog weinig gegevens binnen bij het Informatiebureau over het lot van de mensen aldaar binnen.

In het naoorlogse Nederland en Nederlands-Indië was de behoefte aan hulpverlening voor de getroffen bevolking groot. Er was een nijpend tekort aan voedsel, kleding, onderdak en medische hulp. Kort na de bevrijding waren de hulpacties in Nederland en Nederlands-Indië erop gericht burgers te voorzien van deze primaire levensbehoeften.  

In de jaren die volgden bleef de hulpverlening aan oorlogsgetroffenen voornamelijk bestaan uit materiële steun. Pas in de jaren zestig ontstond het inzicht dat er eveneens behoefte was aan immateriële hulpverlening en werd de sociale zorg aan oorlogsgetroffenen uitgebreid.

De themateksten binnen dit cluster bieden een toelichting op de onderwerpen oorlogsschade, roof en rechtsherstel.

De oorlogsschade die werd toegebracht en de roof die plaatsvond tijdens de Duitse en Japanse bezetting worden in hoofdlijnen geschetst. Vervolgens worden de opzet en uitvoering van de verschillende aspecten van het rechtsherstel na 1945 belicht. Een groot aantal onderwerpen komt aan de orde, zoals de backpay-kwestie, het vermogensrechtsherstel, verstrekte schadevergoedingen en de onderzoeken die aan het einde van de vorige eeuw zijn uitgevoerd door de commissies naoorlogs rechtsherstel.

In Van Dale. Groot woordenboek der Nederlandse taal wordt rechtsherstel gedefinieerd als ‘herstel in onrechtmatig ontnomen rechten’. In deze onderzoeksgids heeft de term rechtsherstel betrekking op de wettelijke regelingen die de Nederlandse overheid na de Tweede Wereldoorlog heeft toegepast om eigendomsverhoudingen die als gevolg van door de bezetter genomen maatregelen waren verstoord, te herstellen.

Direct na de oorlog waren er in Nederland tienduizenden burgers door de gevolgen van de oorlog hulpbehoevend geworden. Sommigen waren ziek geworden of invalide geraakt en konden daardoor niet meer werken, anderen waren hun kostwinnaar verloren. In de loop der jaren kwamen er verschillende wetten en regelingen bij om getroffenen van de Tweede Wereldoorlog te compenseren.

Verificatie van de oorlogservaringen werd uitgevoerd ten behoeve van de staving van aanspraken van oorlogsgetroffenen tot schadevergoeding van de Duitse overheid en Duitse bedrijven. Tevens werden verificatiewerkzaamheden uitgevoerd ten behoeve van de vererving van nalatenschappen en in het kader van de Nederlandse pensioen- en uitkeringswetten en -regelingen. Dergelijke onderzoeken werden vaak uitgezet bij het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis en het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (het huidige NIOD), daar deze organisaties een groot aantal archieven beheren. Hun collecties stammen uit de oorlogstijd of zijn na de bevrijding ontstaan. Het bijzondere van deze archieven is, dat het archiefmateriaal gebruikt is voor, of ontstaan is bij, zowel het opsporen van vermiste personen àls het doen van verificatieonderzoek. Een oorlogsarchief kon bijvoorbeeld aan het licht brengen waar iemand naar toe was getransporteerd – wat belangrijke informatie was voor de opsporing van een vermiste – maar diende ook als bewijsmateriaal bij een claim tot schadevergoeding.

Het aantal organisaties dat zich sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog voor oorlogsgetroffenen heeft ingezet is groot. Sommige organisaties zijn direct na de oorlog opgericht, terwijl andere van recenter datum zijn. De organisaties verschillen onderling sterk qua structuur, doelstelling en geografische oriëntatie. Ze zijn ruwweg te verdelen in zelfhulporganisaties en belangenbehartigingsorganisaties, al is er in de praktijk van een al te strikte onderverdeling vaak geen sprake.